مُرغ خانگی (Gallus gallus, Gallus gallus domesticus) یکی از ماکیان‌سانان است. مرغ خانگی نر خروس نامیده می‌شود.

مرغ یا ماکیان پرنده‌ای است از خانواده? قرقاولان (Phasianidae)یا سیخک داران، زیررده?نومرغان، از راسته? ماکیان‌سانان ‎(Galliformes)‏.

گفته می‌شود که همه نژادهای ماکیان از چهار نوع وحشی زیر پدید آمده‌اند.

• گالوس-گالوس

مثل مرغ جنگلی قرمز

• گالوس – لافایتی

مثل مرغ جنگلی سیلان

• گالوس سونراتی

مثل مرغ جنگلی خاکستری

• گالوس – واریوس

مثل مرغ جنگلی آبی و سبز

یافته‌های اخیر نشان می‌دهد که اهلی کردن مرغ خانگی، بیش از 10?000 سال پیش درویتنام صورت گرفته‌است. تا پیش از این باور عمومی بر این بود که این کار در هند انجام شده‌است.^[5] سپس مرغ اهلی راه خود را از هند به سوی ایران پیدا کرد. پس از آن از قلمرو لیدیه که توسط ایرانیان فتح شده بود، در قرن پنجم پیش از میلاد به یونان راه یافت.^[6]مرغ از دوران سلسله هجدهم فراعنه در مصر شناخته شده بوده است؛ طبق گزارش سالانه? توتموس سوم، پرنده‌ای که هر روز تخم می‌گذارد، بعنوان خراج از سرزمین مابینصحرای سینا و سوریه، یعنی بابل، به مصر آورده شده‌است.^[7] اما در عهد عتیق هیچ نشانه‌ای از مرغ دیده نمی‌شود.

تحقیقات ژنتیک حاکی از آن است که نیای مرغ خانگی، خروس جنگلی قرمز و خاکستری(G.sonnerati) است. گرچه نسلی دورگه‌ای که حاصل این دو نژاد باشد در اکثر مواقع نازا و عقیم می‌باشد، اما ژن عامل پوست زرد در مرغ در خروس جنگلی قرمز (نزدیکترین خویشاوند مرغ) نبوده و به احتمال بسیار زیاد این ژن از گونه? خاکستری به میراث گرفته شده‌است.^[8]

مرغ پرشمارترین و شایع ترین جانور اهلی در جهان می‌باشد. با جمعیتی بیش از 24 میلیارد در سال 2003،^[9] هیچ پرنده‌ای در جهان به این شماره نمی‌رسد.

واژه‌شناسی

در زبان فارسی، ماکیان بالغ و بالای یک سال را ماکیان (به انگلیسی hen) و جوجه ماکیان و مرغ خانگی نابالغ را بهاری (باری) (به انگلیسیpullet) می‌نامند. خروس بالغ هم خروس (cock) و نابالغ هم جوجه خروس (cockerel) نام دارند.

رفتارشناسی

مرغها همه‌چیزخوار اند.^[10] در محیط آزاد اغلب زمین را برای یافتن دانه‌ها، حشرات و حتی جانوران بزرگتر از قبیل مارمولک و موشهای جوان می‌خراشد.^[11]

مرغ بصورت طبیعی از 5 تا 11 سال، بسته به نژاد، عمر می‌کند.^[12] در مرغداری تجاری یک جوجه? گوشتی تا قبل از کشتار تنها شش هفته زندگی می‌کند.^[13] جوجه‌های نیمه گوشتی و پرورش یافته در محیط باز تا 14 هفته هم نگهداری می‌شوند. مرغهای تخمگذار هم تا یک سال حدود 300 تخم گذاشته و پس از آن توانایی آنها در تخمگذاری کاهش می‌یابد و به کشتارگاه فرستاده می‌شوند تا از آنها در غذای بچه، حیوانات خانگی، پای و غذاهای پرورده استفاده شود.^[14] بر اساس کتاب رکوردهای گینس، پیرترین مرغ جهان در سن 16 سالگی بر اثر مشکل قلبی مرد.^[15]

خروس را می‌توان از رنگ تندتر آن نسبت به مرغ و پرهای بلند دم و همچنین پرهای نوک تیز گردن و کمر از مرغ تشخیص داد. با این حال در برخی نژادها مانند سبرایت مرغ و خروس تفاوت بسیار اندکی دارند. خروس را همچنین می‌توان با دقت در بلندی تاج و سیخک (برآمدگی نیزه مانند در پای مرغ) از مرغ باز شناخت. در بعضی نژادها و نژادهای دورگه مرغ و خروس را از رنگ آنها می‌توان تمیز داد. در مرغ بالغ گوشت بالای سر (تاجcomb/cock"s comb) و همچنین زائده? زیر حلقوم پرنده (wattleزیرحلقوم) اندکی رشد می‌نماید. در اکثر نژادها رشد تاج و زیرحلقوم در خروسها بیشتر از مرغان است. در برخی نژادها هم پرهایی اضافه در ناحیه صورت و غبغب پرنده می‌روید که ناشی از یک تغییر ژنتیکی بوده و به آن ریش (beard/muff) گفته می‌شود.

مرغها توانایی پریدن برای مسافتهای بلند و طولانی را ندارند، اما در نژادهای سبکتر می‌توانند که بر روی نرده و یا شاخه‌ها، جایی که بطور طبیعی استراحتگاه آنهاست، بپرند. مرغها معمولا عمل پریدن را برای جستجو و یا اجتناب از خطر انجام می‌دهند.

مرغها اجتماعی بوده و گله‌ای زندگی می‌کنند. مرغها در درون خود یک نوع سلسله مراتب (pecking order) دارند که در آن عده‌ای از پرندگان در بدست آوردن غذا و محل استراحت برتری دارند. برداشتن مرغ و خروسها از گله سبب اخلال در این نظم می‌شود تا دوباره سلسله مراتب جدید برقرار شود. افزودن پرندگان جدید-بویژه پرندگان جوان- به گله معمولا موجب نزاع و ایجاد جراحت می‌شود.

مرغها معمولا تمایل دارند که در جایی تخمگذاری کنند که از قبل در آنجا تخم بوده باشد و تخمهای آشیانه‌های اطراف را نیز به محل خود انتقال می‌دهد. گاهی نیز بر سر تخمگذاری در یک محل خاص بسیار لجوج و یکدنده می‌شوند. بسیار اتفاق می‌افتد که دو مرغ بر سر جای تخمگذاری با هم درگیر شده و حتی اگر محل کوچک باشد بر روی هم تخم می‌گذارند.

خروسها به منظور اعلام حضور به خروسهای رقیب بانگ (اذان) می‌زنند. این عمل می‌تواند به علت تغییرات محیط هم باشد. مرغها نیز پس از تخمگذاری و یا برای صدازدن جوجه‌های خود قدقد می‌کنند.

در سال 2006 دانشمندانی که بر روی پیشینه پرندگان تحقیق می‌کردند به یک ژن پس مانده-talpid2 برخوردند که در دوران جنینی عامل شکل گیری دندانها در فک می‌باشد؛ شبیه آنچه در فسیلهای پرندگان دیده شده‌است. جان فالن ناظر این پروژه اظهار می‌دارد که:"... مرغها تحت شرایطی خاص توانایی دندان درآوردن را حفظ کرده‌اند... ."^[17]

جوجه کشی

در طبیعت اکثر پرندگان پس از یک دوره? تخمک‌گذاری(clutch)، بر روی تخمهای خود خوابیده تا تبدیل به جوجه شوند. اغلب مرغهای خانگی هم این عمل را انجام می‌دهند که به این حالت به اصطلاح کرچ شدن گفته می‌شود. یک مرغدار می‌تواند با گذاشتن تخم مصنوعی در لانه، مرغ را تشویق به کرچ شدن نماید و یا بالعکس، با قرار دادن لانه در ارتفاع و توری سیمی کردن کف لانه از کرچی مرغ ممانعت بعمل آورد. مرغ کرچ تخمگذاری را قطع نموده و بر جوجه کشی (incubation) تمرکز می‌کند (هر دوره clutch معمولا از 12 تخم تشکیل می‌شود). مرغ کرچ بر سر جای خود و بر روی تخمها می‌خوابد و در صورت ایجاد مزاحمت اعتراض خود را با سر و صدا و بلند کردن پرهای خود نشان می‌دهد و تنها بمدت کوتاهی برای خوردن و آشامیدن و همچنین عمل دفع و خاکبازی (dust bathe) از جای خود بر می‌خیزد. در طول دوره? جوجه کشی مرغ کرچ دما و رطوبت بستر را ثابت نگه می‌دارد و تخمها را طی دوره? اول انکوباسیون بطور مرتب می‌چرخاند تا از چسبیدن جنین به پوسته جلوگیری کند. در پایان دوره? جوجه کشی که معمولا 21 روز است، تخمها در صورت بارور بودن، هچ hatch می‌شوند. با شروع انکوباسیون رشد جنین هم آغاز می‌شود و همه? تخمها با یک یا حداکثر دو روز اختلاف هچ می‌شوند؛ اگر چه تاریخ گذاشته شدن تخمها تا دو هفته هم با یکدیگر اختلاف داشته باشند. قبل از هچ شدن مرغ می‌تواند صدای جوجه‌ها را در تخم شنیده و با قدقد کردن آنها را تشویق به بیرون آمدن می‌کند. جوجه‌ها با نوک خود سوراخی را جهت تنفس خود در قسمت پهن تخم که معمولا در بالای سر جوجه قرار می‌گیرد، ایجاد می‌کنند. سپس برای چند ساعت استراحت کرده، به جذب زرده (yolk) و بقایای خون پوسته که در پایین تخم است و تا پیش از این برای تنفس جوجه بکار می‌رفت، می‌پردازد. پس از آن به گشاد کردن سوراخ و ایجاد یک در، در قسمت پهن تخم اقدام می‌کند و پس از موفقیت خود را به بیرون می‌غلطاند و در گرمای بستر بدن خیسش خشک می‌شود.مرغ مادر معمولا به مدت دو روز پس از هچ در لانه می‌ماند و در این مدت جوجه‌ها از زرده? جذب شده تغذیه می‌کنند. تخمهایی که بارور نمی‌باشند هچ نشده و مرغ که از جوجه شدن آنها ناامید گشته، لانه را ترک می‌کند. پس از هچ مرغ مادر بشدت مراقب جوجه‌های خود بوده و هر زمان که لازم باشد آنها را گرم می‌کند (مرغ مادر زمان این عمل را با صدای مخصوصی که جوجه‌ها از خود در می‌آورند، متوجه می‌شود). مرغ مادر جوجه‌ها را به سمت آب و غذا هدایت کرده و هنگامی که شیئی خوراکی ببیند، آنها را صدا می‌زند اما بندرت جوجه‌ها را مستقیما تغذیه می‌کند. مرغ مادر به مدت چندین هفته (معمولا 6 هفته) به مراقبت از جوجه‌ها ادامه داده و سپس به تدریج علاقه? خود را از دست داده و شروع به تخمگذاری می‌کند.مرغهای تخمگذار امروزی بندرت کرچ می‌شوند و در صورت کرچ شدن در نیمه? دوره? جوجه کشی از روی تخمها بلند می‌شوند. با این وجود چندین نژاد چند منظوره(utility) مانند کوشین، کورنیش و سیلکی (ابریشمی) هستند که بطور مرتب کرچ شده و نه تنها برای جوجه مرغها، بلکه برای سایر گونه‌های پرندگانی که طول دوره? جوجه کشی آنها کوتاهتر و یا بلندتر از مرغ است (مانند بلدرچین، قرقاول، غاز، بوقلمون و ...) مادران خوبی هستند. تخم مرغ را می‌توان در زیر پای اردک نیز گذاشت، اما میزان موفقیت آن متغیر است.

جوجه کشی مصنوعی

جوجه کشی را می‌توان بصورت مصنوعی و کاملا موفقیت آمیز نیز انجام داد. تقریبا همه? تخمهای بارور تحت شرایط مناسب -37‍/5 سانتیگراد(99/5 فارنهایت) و 55? رطوبت نسبی (در سه روز آخر برای نرمتر شدن پوسته 70?)- هچ می‌شوند. طی اولین مرحله? جوجه کشی تخمها را باید بطور منظم (3 تا 8 بار در روز) چرخاند. اگر تخمها چرخانده نشوند، جنین به پوسته تخم چسبیده و می‌میرد و یا با نقص عضو هچ می‌شود. بعضی از ماشینهای جوجه کشی (incubator) این عمل را بطور خودکار انجام می‌دهند. عمل چرخاندن از رفتار مرغ که در طول شبانه روز چندین بار بلند شده و تخمها را با نوک خود میچرخاند، تقلید شده‌است. با این حال چرخاندن تخمها در هفته? آخر می‌تواند وضعیت قرار گرفتن درست جوجه در تخم به منظور شکستن پوسته را برهم بزند.

ماکیان به عنوان جانور خانگی

مرغها جانوران کم خرجی هستند. اصلی ترین دغدغه در نگهداری مرغ، جای آن است. مرغها را می‌توان در قفس نگه داشت و در شبها نیز بر روی چوب خواب یا شاخه استراحت کنند و زیر پای آنها نیز می‌توان کاه یا خاک اره گذاشت که با توجه به میزان بالای نیتروژن در مدفوع پرنده، به یک توده? کامپوزیت تبدیل می‌شود.

به نگهداری خروس نیازی نیست؛ چرا که مرغها بدون خروس هم تخم می‌گذارند، اما این تخمها نطفه نداشته و در نتیجه بارور نمی‌شوند.زرده ی تخم تازه خوش رنگ و براق بوده بالای سفیده قرار می‌گیرد. رنگ زرده متغیر است و شدت رنگ آن به میزان زانتوفیل (Xanthphyll) -رنگدانه‌ای که در گیاهان سبز و ذرت وجود دارد- بستگی دارد. زانتوفیل همچنین عامل رنگ زرد پوست و پای مرغ می‌باشد. رنگ زرده به منبع زانتوفیل نیز وابسته‌است و از زرد تیره تا نارنجی در نوسان می‌باشد.

اگر ماکیانان چرا کنند و یا در جیره? آنان سبزیجات باشد کیفیت تخم انها طبق استانداردهای وزارت کشاورزی آمریکا (یو اس دی ای) تفاوت می‌کند. بارب گورسکی، کشاورز اهل پنسیلوینیا، تعدادی از تخم مرغهای خود را که بصورت مزرعه‌ای نگهداری می‌شوند، در اختیار تحقیقات یو اس دی ای قرار داد. طبق نتایج این تحقیقات این تخم‌ها دارای 34? کلسترول کمتر، 10? چربی کمتر، 40? ویتامین ای بیشتر، دو برابر اسید چرب امگا6 و 4 برابر امگا3 نسبت به استاندارد یو اس دی ای بودند.

در حالیکه جیره? مرغداریهای بزرگ را باید از نظر تجاری ثابت نگاه داشت، مرغان خانگی را می‌توان با سبزیجات که عاری از سم هستند، براحتی تغذیه نمود. مرغ می‌تواند به دنبال علفها، دانه‌ها، حشرات و ... در محیط باز بگردد. مرغ را همچنین می‌توان با پوست تخم مرغ خرد شده (البته با رعایت درصد مناسب)، غذاهای استفاده نشده مثل ته مانده‌ها و مواد غذایی کهنه اما نه فاسد تغذیه نمود. دادن خرده نان، میوه، اشغال سبزی، شیر مازاد بر نیاز و پرهیز از تغذیه آنها با موادی مثل پوست سیب زمینی (که هضم ان برای مرغ مشکل است) و یا هر چیز فاسد و گندیده، مواد دارای بو و طعم تند مثل سیر و پیاز یا ماهی توصیه می‌شود.

ماکیان در صنعت کشاورزی و دامداری

در ایالات متحده تا سال 1960 مرغ عموما در مزارع خانوادگی نگهداری می‌شد. در ابتدا هدف اولیه از پرورش مرغ، تخم مرغ بود و گوشت یک محصول ثانویه بشمار می‌رفت.^[22] عرضه از تقاضا کمتر بود و قیمت طیور بالا بود. در فصول سرد می‌شد برای مدتی تخم مرغها را جابجا و انبار کرد، بدون آنکه به سردخانه نیازی باشد. این امر در روزهایی که یخچال فراگیر نبود، امر مهمی بشمار می‌رفت. گله‌های ماکیان در کشتزارهای کوچک نگهداری می‌شدند چرا که مرغها عموما خود را از اضافه? غلات و خرده آشغال و محصولات بر زمین ریخته تغذیه می‌کردند. این اقلام بویژه در فصل زمستان محدود بودند و همین عامل جمعیت طیور را ثابت نگه می‌داشت. پس از اینکه طیور توجه محققان کشاورزی را بخود جلب کردند (تقریبا در سال 1896)، بهبود در مدیریت و اصلاح جیره? غذایی، مرغداری را با صرفه تر و تجاری تر نمود.

تا قبل از سال 1910، مرغ را بیشتر در جشنها و مراسم خاص عرضه می‌کردند. مرغ را به صورت زنده یا کشته شده حمل و نقل کرده، پَرَش را کنده اما شکمش را خالی نمی‌کردند و آنرا بر روی یخ بسته بندی می‌کردند. جوجه‌های گوشتی اماده طبخ تا دهه? 50، زمانی که سردخانه تا دم فروش مرسوم شد و به مشتریان اطمینان بیشتری بخشید، همه گیر نبود. تا پیش از این تمیز کردن مرغ وظیفه? قصاب محل نبود و از مهارتهای کدبانوی منزل بشمار می‌آمد. در آنزمان دو نوع ماکیان عرضه می‌شد: جوجه گوشتی یا جوجه? بهاره، که خروسهای جوانی بودند که محصول جانبی صنعت تخم مرغ بودند و زمانی که جوان و تازه بودند به فروش می‌رفتند و وزنشان نیز غالبا زیر 1?5 کیلو بود؛ و مرغهای خورش که اینها هم محصول صنعت تخم مرغ بودند و مرغهای تخم‌گذار پیری بودند که دوره? اوج تخم‌گذاری خود را سپری کرده بودند. این عمل امروزه دیگر انجام نمی‌شود؛^[23] جوجه‌های گوشتی امروزه نژادی کاملا متفاوت دارند و مرغهای تخمگذار دیگر در فروشگاهها ظاهر نمی‌شوند.

نقطه? عطف صنعت مرغداری در قرن بیستم به کشف ویتامین دی D(نامگزاری شده در سال 1922)^[24] بود که نگهداری مرغها را در قفسهای بسته ممکن ساخت. تا پیش از این مرغها در فصل زمستان بدلیل کمبود نور خورشید جان بدر نمی‌بردند و تولید تخم و گوشت و جوجه کشی در فصول سرد بسیار مشکل بود و این امر ماکیان را به یک محصول فصلی و گرانقیمت تبدیل کرده بود.

همزمان تولید تخم نیز با نژادهایی علمی افزایش یافت. پس از چندین شروع ناموفق مثل تجربه? ایستگاه تحقیقاتی مین،^[25] پروفسور درایدن از ایستگاه تحقیقاتی ارگون به موفقیت رسید.^[26]

پیشرفت در تولید و کیفیت با کاهش تقاضا برای نیروی کار همراه بود. طی دهه? 30 تا 50، نگهداری 1500 ماکیان برای یک خانواده? مرغدار یک شغل تمام وقت محسوب می‌شد. در اواخر دهه? 50 قیمت تخم مرغ خانگی چنان کاهش پیدا کرد که مرغداران مجبور شدند که تعداد ماکیانهای خود را سه برابر کرده و سه ماکیان را در قفسی که سابقا یک ماکیان در ان نگهداری می‌شد، قرار دهند و یا تعداد چوب خوابهای قفس‌ها را سه برابر کنند. خیلی طول نکشید که قیمتها باز هم رو به کاهش گذاشت و تعداد بسیاری از خانواده‌های مرغدار از این شغل دست کشیدند. این امر نقطه? اغاز تبدیل مرغداری سنتی به صنعتی بود.

آناتومی

آناتومی مرغ خانگی در شکل زیر کاملا مشخص شده‌است.

تولید مثل

مرغ نیز مانند تمام پرنده‌های دیگر تولید مثل جنسی دارد. پس از جفت گیری و تخم‌گذاری 21 روز طول می‌کشد که تخم مرغها به جوجه تبدیل شوند و البته مرغ‌ها می‌توانند بدون نیاز به خروس و جفتگیری تولید مثل کنند البته این تخم مرغ‌ها بارور نمی‌شوند زیرا بدون نطفه‌اند. البته مرغ‌ها خانگی در فصل سرما تخم‌گذاری نمی‌کنند و دادن گندم تاثیر بسزایی در تخم‌گذاری آنها دارد.